باستان‌شناسان در پشت دیواری از درختان متراکم در پوشش جنگلی کامپچه در مکزیک، شهری باستانی از تمدن مایا را کشف کرده‌اند. این شهر که با اهرام معبدی در نزدیکی جاده و مجموعه‌ای از معماری مایایی در کنار غارهای طبیعی ساخته شده، پرده از گستردگی وسعت تمدن مایا، نسبت به آنچه پیش‌تر شناخته شده بود، برمی‌دارد.
در شرق شهر «دوس لاگوناس» و پس از گذر از بزرگراهی که جنوب مکزیک را می‌پیماید، پوشش جنگلی به دیواری متراکم از ریشه‌های پیچ‌خورده، شاخه‌های باریک و درختان سبز و قهوه‌ای تبدیل می‌شود.
پشت دیوار طبیعی درختان متراکم سبز و قهوه‌ای، خرابه‌های شهری باستانی از تمدن مایا قرار گرفته است؛ شهر پنهانی که فقط حدود ۱۵ دقیقه پیاده‌روی از جاده‌ی شلوغ فاصله دارد، اما تاکنون از نگاه باستان‌شناسان پنهان مانده و رازهایش را در گذر قرن‌ها، زیر پوشش گیاهان دست‌نخورده حفظ کرده است.
مارچلو کنوتو، باستان‌شناس از دانشگاه تولین و یکی از کاشفان شهر باستانی مایا، نیویورک‌تایمز می‌گوید: «این کشف برای ما درس فروتنی است، زیرا نشان می‌دهد که وقتی جنگل بکر است، چقدر آسان می‌توان چیزی را که فقط صد متر آن‌‌طرف‌تر از دید ما پنهان شده، مشاهده نکرد.»
تیم محققان شهر پنهان را نه از روی زمین، بلکه با بررسی اسکن‌های هوایی که با هدف مطالعات زیست‌محیطی تهیه شده بودند، کشف کردند. محققان پس از تحلیل دقیق تصاویر، موفق شدند خرابه‌هایی را با تمامی ویژگی‌های شهر مایایی باستانی، شناسایی کنند.
لوک آلد توماس، دانشجوی دکتری در دانشگاه تولین که شهر پنهان را در تصاویر هوایی شناسایی کرد، می‌گوید: «اگر بنا بر این بود که تمام ویژگی‌های شهر کلاسیک مایایی را برای بازی ویدیویی طراحی کنید، شبیه همین شهر کشف‌شده می‌شد. این مکان دارای اهرام معبدی، مجموعه‌ی کاخی، میدان‌های بزرگ عمومی، مخازن آب، سدها و جاده‌ی تشریفاتی وسیعی است که مجموعه‌های مختلف را در بالای تپه‌ها، به هم متصل می‌کند.»
همچنین، آلد توماس می‌افزاید باستان‌شناسان بقایای ساختمان‌های مسکونی، تراس‌ها، دیوارهای کشاورزی، باغ‌ها، تپه‌های تثبیت‌شده و دیگر نشانه‌های فعالیت انسانی را نیز کشف کردند. در دیگر مکان‌های شناسایی‌شده توسط گروه، فروچاله‌ای عمیق با شبکه‌ای از غارهای فروریخته و در مجاورت آن، مجموعه‌ای معماری محصور با خندقی به شکل صلیب، یافت شد.
آلد توماس می‌گوید: «این بازنمایی متعارف غاری از هنر آمریکای میانه است که به دوران آغاز هنر در این سرزمین بازمی‌گردد. نمی‌توانم چیزی از آن بسازم به جز توصیف. قدمتش نامشخص اما در واقع عجیب و غریب است.»
اگرچه خرابه‌های باستانی برای باستان‌شناسان ناشناخته بود، برخی کشاورزان دوس لاگوناس از وجود آن‌ها آگاه بودند. آلد توماس می‌گوید کشف این شهر صرفاً از سر تصادف نبود، بلکه با «ترکیبی از عزم و شانس» محقق شد.
جستجو برای شهر مایایی، بعد از زمانی آغاز شد که آلد توماس متوجه شد دیگر محققان در مطالعات خود از داده‌های گردآوری‌شده برای ناسا به کمک فناوری لیدار (LiDAR)، استفاده کرده‌اند. فناوری سنجش از راه دور لیدار، با بهره‌گیری از لیزر هوایی، امکان عبور از پوشش گیاهی متراکم و شناسایی ساختارها و مناظر پنهان‌شده را فراهم می‌کند.
آلد توماس می‌گوید: «جستجو در اینترنت را شروع کردم و به این فکر افتادم که آیا می‌توانم مجموعه‌ی دیگری از لیدار هوابرد مشابه را پیدا کنم یا خیر. در نهایت یکی پیدا شد.» سپس، او با بررسی داده‌های لیدار که حدود یک دهه پیش توسط گروهی از بوم‌شناس‌ها برای نقشه‌برداری از جنگل‌های مکزیک جمع‌آوری شده بود، موفق به مشاهده‌ی «شهر بزرگ مایایی باستانی» شد. بوم‌شناس‌ها «فقط به درختانی که این شهر را پوشانده بودند توجه داشتند، نه خود شهر.»
آلد توماس و همکارانش که یافته‌های خود درباره کشف شهر باستانی مایا را در مجله Antiquity منتشر کرده‌اند، این شهر را به نام تالاب نزدیکش، «والریانا» نام‌گذاری کرده‌اند. گروه برآورد می‌کند که جمعیت این شهر در زمان اوج، به حدود ۵۰ هزار نفر می‌رسیده و احتمالاً در اواخر دوره تمدن مایا، بین سال‌های ۷۵۰ تا ۸۵۰ میلادی، رونق بسیاری داشته است.
کاترین ریس تیلور، انسان‌شناس در دانشگاه کلگری، یافته‌ها را «هیجان‌انگیز» توصیف می‌کند. او معتقد است که مطالعه به شواهد روزافزون دیگری می‌افزاید؛ مانند کشف شهر مایایی دیگری در سال گذشته که در دل جنگل پنهان شده بود و نشان می‌دهد که این منطقه در دوران تمدن مایا، پرجمعیت‌تر و گسترده‌تر از تصورات پیشین بوده است.
ریس تیلور با اشاره به وسعت منطقه می‌گوید: «شهر کشف‌شده مشابه پراکندگی شهرهای متوسط و حومه‌های پرجمعیت آن‌ها در سراسر آمریکای شمالی است. ظاهراً مایاها نیز نوعی پراکندگی مشابه داشته‌اند.»
باستان‌شناسان هنوز به صورت زمینی به والریانا دسترسی پیدا نکرده‌اند، برخلاف گروه دیگری به رهبری ایوان اشپرایچ که سال گذشته به شهری دیگر به نام «اوکومتون» دسترسی یافتند.
اما براساس داده‌هایی که اکنون مستند شده‌اند، به نظر می‌رسد که محوطه‌های تازه کشف‌شده، کوچک‌تر از شهر اوکومتون و همچنین، شهر بزرگ کالاکمول هستند. بااین وجود، یافته‌های گروه، فرضیه‌ی پراکندگی گسترده‌ی سکونتگاه‌های منطقه را تقویت می‌کند. با تکمیل تدریجی نقشه‌ی یوکاتان مایا، شبکه‌ای متراکم از شهرهای باستانی، روستاها، مزرعه‌ها و ساختارهای زمینی پدیدار می‌شود.
سیمون مارتین، انسان‌شناس در دانشگاه پنسیلوانیا، می‌گوید: «یافته‌ها با سطح بالایی از اطمینان نشان می‌دهد که منطقه بسیار پرجمعیت بوده است.» او که سرپرست موزه‌ی پن است، می‌افزاید مجموعه‌ی رو‌به‌رشد پژوهش‌ها در این منطقه، پیامدهای عظیمی را برای برآورد جمعیت کل مایاها در پی دارد.
مارتین نتیجه‌گیری می‌کند: «یافته‌ها سؤالات بسیاری را نیز به میان می‌آورد. هر چه جمعیت بیشتری وجود داشته باشد، توضیح کاهش این جمعیت عظیم که بعدها رخ داد، دشوارتر می‌شود و فروپاشی تمدن کلاسیک مایا را نیز اسرارآمیزتر می‌کند.»
