واژگان یک زبان «گمشده» که بیش از 3000سال قبل به آن سخن گفته می‌شد، روی یک لوح گلی در ترکیه پیدا شده است.
باستان‌شناسان این لوح را اوایل سال جاری میلادی در شمال مرکزی ترکیه در ناحیه‌ای باستانی که قبلا هاتوشا نامیده می‌شد، پیدا کردند. هاتوشا پایتخت امپراتوری هیتی در حدود 1600 قبل‌ازمیلاد تا 1200قبل‌ازمیلاد بوده است. این مکان اکنون در فهرست میراث باستانی یونسکو ثبت شده است.
اکتشافات سالیانه در این مکان به هدایت آندریاس شاخنر، باستان‌شناس موسسه باستان‌شناسی آلمان، منجر به کشف هزاران لوح گلی با خط میخی شده است. خط میخی احتمالا قدیمی‌ترین خط نوشتاری است که سومری‌ها بیش از 5000سال قبل در بین‌النهرین اختراع کردند.
این لواح، به گفته شاخنر، به صورت خوشه‌ای پیدا شده و به نیمی از ساختمان‌ها که به عنوان ساختمان‌های بایگانی یا کتابخانه شناخته می‌شدند، متصل بودند. اما در همه محوطه الواح و متونی پیدا شده که مشخص است به واسطه فرسایش خاک پراکنده شده و به اطراف پخش شده‌اند.
اغلب الواحی که در این ناحیه پیدا شده‌اند به زبان پادشاهی هیتی هستند اما چندتایی به زبان‌های دیگری نوشته شده‌اند که نشان می‌دهد هیتی‌ها احتمالا به زبان‌ها مذهبی خارجی علاقه داشته‌اند.
واژگانی که پیش از این به نظر می‌رسید به یک زبان ناشناخته تعلق داشته باشند، متعلق به زبانی آیینی هستند که روی یک لوح واحد نوشته شده و ترجمه بخشی از آن نیز به زبان هیتی آمده است.
شاخنر می‌گوید: «مقدمه این متن به زبان هیتی است و واضح است که این متنی آیینی است.»
زبان گمشده
الواح پیدا شده در محوطه باستانی ترکیه برای مطالعات بیش‌تر به آلمان فرستاده شدند. دنیل شومر، استاد کرسی مطالعات باستانی شرق نزدیک، بعد از مطالعه این الواح به این نتیجه رسید که آن‌ها به زبان ناحیه در لبه شمال غربی سرزمین هیتی‌ها که شامل شهر امروزی بولو در ترکیه است، نوشته شده است.
محققان هنوز نمی‌دانند دقیقا روی این لوح چه چیزی نوشته شده است. اما به این نتیجه رسیده‌اند که زبان این لوح به یک گروه آناتولی از خانواده زبان‌های هندو-اروپایی تعلق دارد که زبان هیتی نیز جزوی از آن است. سایر زبان‌های باستانی این منطقه شامل آکدی، عبری و آرامی است که به خانواده زبان‌های سامی تعلق دارند.
شومر می‌گوید: «هیتی‌ها علاقه داشتند تا مراسم را به زبان خارجی ثبت کنند.»
امپراتوری هیتی
هیتی‌ها قرن‌ها در بخش اعظم آناتولی (ترکیه مدرن امروزی) و سوریه حکومت می‌کردند و در زمره قدرتمندترین امپراتوری‌های جهان باستان بودند. در سال 1274قبل‌ازمیلاد، هیتی‌ها با مصری‌ها بر سر کنترل کنعان وارد جنگی به نام قادش شدند. کنعان شامل جنوب سوریه، لبنان و سرزمین‌های اشغالی فلسطین بود.
این نبرد احتمالا نخستین نبرد نظامی است که ثبت شده است. در این نبرد هیتی‌ها شکست خوردند. آن‌ها کنترل قادش را از دست ندادند اما کنعان به دست مصری‌ها افتاد.
هاتوشا ـ در ترکیه امروزی که پایتخت هیتی‌ها بود ـ در حدود سال 1200 قبل‌ازمیلاد در فروپاشی عصر برنز سقوط کرد و ناگهان بسیاری از ایالت‌های باستانی در شرق مدیترانه سقوط کرد. این سقوط به حملات عده‌ای از مهاجران به نام «مردمان دریا»، تغییرات اقلیمی و تکنولوژی مخرب آهن نسبت داده شده است.