پختوپز نقطه‌عطفی بسیار مهم در تاریخ تکامل بشر محسوب می‌شود؛ آن‌قدر مهم که به‌باور برخی پژوهشگران، انجام این کار به اجداد انسانی ما امکان داد تا کالری لازم برای رشد مغزهای بزرگ‌تر را جذب کنند؛ اما پختن غذا دقیقا چه زمانی آغاز شد؟
زمان ابداع پختوپز نامشخص است، اما شواهد نشان می‌دهد که انسان‌ها حداقل از ۵۰ هزار سال پیش تا حداکثر ۲ میلیون سال پیش غذای خود را می‌پختند. این شواهد از دو حوزه به دست آمده‌اند: باستان‌شناسی و زیست‌شناسی.
یکی از شواهد باستان‌شناسی پختوپز، دانه‌های پخته نشاسته است که در جرم دندان یا پلاک‌های دندانی سخت کشف شده است. ریچارد رانگهام، استاد بازنشسته‌ی انسان‌شناسی دانشگاه هاروارد و نویسنده‌ی کتاب «گرفتن آتش: چگونه پختوپز ما را انسان کرد»، می‌گوید این شواهد را می‌توان در دندان‌های ۵۰ هزار ساله پیدا کرد.
بااین‌حال شواهد کمتری درباره‌ی گذشته‌های دورتر وجود دارند. به‌طورکلی دانشمندان در جستجوی شواهدی هستند که کنترل انسان‌ها بر آتش را نشان می‌دهند؛ اما شواهد تسلط بر آتش لزوما به معنی شواهد پختوپز نیست؛ زیرا ممکن است افراد از آتش برای تولید گرما یا ساخت ابزار استفاده کرده باشند. بتان لینسکات، ژئوشیمیدان باستان‌شناسی در دانشگاه آکسفورد توضیح می‌دهد:
شواهدی از آتش در سوابق باستانی وجود دارد؛ اما مشکل این است که تشخیص دهیم آتش کنترل‌شده بود یا خارج از کنترل. شما آتش‌سوزی درحال پیشروی در چشم‌انداز و انسان‌تبارانی را دارید که می‌توانند شاخه‌ای درحال سوختن را بردارند و از آن بهره ببرند تا شاید ابزارسازی یا پختوپز کنند.
یکی از نکات کلیدی هنگام جستجوی شواهد کنترل آتش، وجود سازه‌ی احتراق واقعی یا سنگ‌هایی است که به‌صورت دایره‌ای چیدمان شده‌اند و مقداری خاکستر هم در میانشان وجود دارد. این سنگ‌ها می‌توانند گیاسنگ‌ها یا سازه‌های سیلیس باقی‌مانده از گیاهان مرده و مصنوعات و وسایل سوخته باشند.
پژوهشگرها مصنوعات یادشده را در بسیاری از مکان‌هایی پیدا کرده‌اند که قدمتشان به پیش از انسان خردمند بازمی‌گردد؛ بنابراین انسان‌تبارهای قدیمی‌تر هم از آتش استفاده می‌کردند. گروهی از پژوهشگرها در بررسی منطقه‌ی غار قاسم در اسراییل به شواهدی از یک اجاق ۳۰۰ هزار ساله در نزدیکی بقایای حیوانات سلاخی‌شده رسیدند و همچنین یک سایت غار در سافولک انگلستان دارای اجاقی ۴۰۰ هزار ساله شامل استخوان‌های سوخته و سنگ‌های حاصل از ابزارسازی است.
خاکستر یافت‌شده در غار واندروک در آفریقای جنوبی، دانشمندان را به این فکر انداخت که پختوپز حتی ممکن است از یک میلیون سال پیش اتفاق افتاده باشد. این غار دارای عمق سی متر است و احتمالا ممکن نبود که یک میلیون پیش، فرآیندی طبیعی عامل تولید آن خاکستر بوده باشد.
پژوهشگرها در حین کار روی سایتی به نام گشر بنوت یاکوف در اسرائیل به شواهد قانع‌کننده‌ای از پخت‌و پز در حدود ۷۸۰ هزار سال پیش دست یافتند: نه‌تنها دایره‌های سنگی نشانه‌ی اجاق گاز بودند، بلکه همچنین استخوان‌هایی از ماهی وجود داشت که شواهدی از گرم‌شدنشان را نشان می‌داد.
شواهد زیستی از زمان آغاز پختوپز، در چگونگی تکامل بدن انسان نیز یافت می‌شود. رانگهام می‌گوید، ما با دیگر گونه‌های زمین متفاوت هستیم؛ زیرا از نظر زیستی با غذای پخته‌شده سازگار شده‌ایم. برای مثال پژوهشگرها در یک بررسی روی رژیم‌های غذایی خام‌خواری دریافتند که شرکت‌کنندگان دچار کاهش وزن شدند و یک‌سوم زنان نیز قاعدگی خود را متوقف کردند.
هوموارکتوس (انسان راست‌قامت) اولین انسان‌تباری بود که از نظر نسبت‌های بدنی، کمتر به نخستی‌ها و بیشتر به انسان‌ها شبیه بود. برخی ویژگی‌ها نشان می‌دهد آن‌ها احتمالا اولین گونه‌هایی بودند که غذای خود را می‌پختند.
یک تفاوت کلیدی بین انسان و همتایان نخستی او به ابعاد شکم بازمی‌گردد. از آنجایی که پختوپز نیاز به هضم کمتری دارد، شکم ما کوچک‌تر از نخستی‌ها شده است. براساس توضیحات رانگهام، روده‌های ما تقریبا دو سوم روده‌ها و اندام‌های شکمی شامپانزه‌ها، بونوبو‌ها و گوریل‌ها است. این یعنی ما به جای شکم‌های برآمده، دارای شکم‌های تخت هستیم.
نخستی‌های غیرانسانی برای برآورده‌ساختن نیاز شکم‌های بزرگ خود، لگن‌های پهن و دنده‌های گشادی داشتند؛ درحالی‌که اجداد انسانی ما تقریبا ۲ میلیون سال پیش این شاخصه‌ها را از دست داد.
اتفاق دیگری که برایمان رخ داد، کاهش چشمگیر اندازه دندان‌های جونده در تاریخ تکامل انسان است. تغییر این ویژگی منطبق با تغییر ناگهانی در رژیم غذایی به ویژه غذاهایی است که نرم‌تر هستند و جویدنشان آسان‌تر است. این اتفاق تقریبا همان حوالی در حدود ۱٫۸ میلیون سال پیش رخ داد. رانگهام در ادامه می‌گوید:
داستان بزرگ اینجا آغاز می‌شود. پخت و پز ۱٫۹ میلیون سال پیش با منشأ گونه‌ای آغاز شد که از نظر تکامل انسانی به ما شباهت داشت: هومو ارکتوس. در نهایت فکر کنم بتوان داستانی قانع‌کننده را روایت کرد که بر اساس آن پختوپز و کنترل آتش عامل تکامل هوموارکتوس بوده است.
بااین‌حال بدون وجود شواهد از کاربرد آتش کنترل‌شده از مدت‌ها پیش، این فرضیه که هومو ارکتوس‌ها اولین آشپزها بودند موضوع بحث و بررسی است. لینسکات می‌گوید: «هنوز افراد زیادی روی این مسئله کار می‌کنند و من تصور می‌کنم مدت زیادی صرف این پژوهش خواهد شد، اما دقیقا نمی‌توان گفت چه زمانی به پاسخ خواهیم رسید.»
